Minggu, 05 Mei 2013

Puisi Dayak Ngaju



Danum Nyaru Maruang Dohong

Inyilakku Mandau Pusaka Mantikei tada
Manganderang Tingang Manehus hawun baputi
Inanjuriku ganan tandak... manimang antang manari
Manalatai Tabengan hunjun tayap lewu ngaleka


Aku bisak salaka hindai baguna....
Ujau maliti manggau kaji...
Nehus siru nyari pangku aku manggau...
Intu palangka je kota raya...
Are bajanda oloh pintar hayak harati...
kuan itah je bara hulu....

Murik masuh Danum Nyaru Maruang Dohong...
Huran batarung gandang garantong....
Inimang oloh bara ngawa - ngaju..
Marawei bara eka keju.....

Kapintar kalunen dia kalaluen
Manggau panatau dia ise - reken
Manduruh datah maneweng kereng
Dia marake petak danum teah leteng...

Batang Danum Nyaru Maruang Dohong.
Huran katining wayah toh keroh bakandong
Patin - sadarin dia puji manggapi
Saluang - Banta mahin hadari....

Bulau- hintan puna impuji....
Inggau oloh hatue - bawi..
Petak danum jajuan lepah
kare kaharap sasar batawah....

Oiii... keton bisak salaka..
Anak Dayak je bakena balinga...
Itah mipen harta barega....
Petak danum itah hayang mananya...

Batang danom Nyaro dia tinai haputak
Ruang dohong sasar mamandak..
Danum handalem dia ingilak
Danum teah sapa sasar ngarinah.....mangkariak..

Putak Danum je Bara hulu..
Huran Putir Mandui sahewu
Kaharap itung sasar balemu
Riak danum je sasar keju...

Batang Danum Nyaru Maruang Dohong..
Sungei Kahayan kuan itah wayah toh
Pahayak Riwut Bahing manuntong
Marawei kula hayak dawen baduroh...

Beken karungut, beken tandak timang...
Pulau Kalimantan, habaras bulau hakarangan lamiang...
Tanding tampengan je dia kurang
Hakarang indang, hakarang apang

Batang danum Nyaru maruang dohong je ayun itah
Ela sampai je leteng atawa teah...
Tarung sarita je dia puji lepah
Ayun itah Dayak Kalimantan Tengah....
Has itah mahaga bua-buah petak danum itah
ela impahumong kawan panjajah.......

Sabtu, 04 Mei 2013

Sangumang Pajok Behau


SANGUMANG DINUN KANGKURUNG AMAS

Sangumang ewen ndue indue belum melai pasah tana. Gagenep nyelo ewen ndue santar dinun malan. Rakung parei ewen dia puji buang. Uras rajaki pangulih ewen ndue indue puna imberkat Hatalla Ngambu.

Sinde nyelo Sangumang ndue indu kilau bahut malan manana. Kabungas pating parei dia kalaluen, uras bawak parei hasien, lamat-lamatan, paris tampayah mate.

Haranan kahalap parei ewen, dumah kare kawan bakei manyarang tanan Sangumang ndue indue. Kilau wayah lau kawan bakei mambabai tanan ewen. Genep andau, hanjewu halemei Sangumang maharak kawan bakei. Dia tapa harak haranan kakaren kawan bakei te. Bilang dia kalayan, dari puntung lembut puntunge.

Tepa kajariae sangumang dinun piker akale. Sangumang manggau humbang tuntang uei, palus manampa ije buwu. Sana buwu te jari, Sangumang mimbit buwu te manenae intu sungei saran tana. Hung hanjewu andau Sangumang mangakit buwu, ampie dinun ije kungan laok behau je sadang kahai. Narai kahanjak Sangumang. Bagulung Sangumang mimbit laok behau te akan bentuk tana. Balalu Sangumang mampeter arepe intu bentuk tana, laok behau te ajok Sangumang into rombak parae. Sangumang menter langa-langai bentuk tana, nguan arepe kilau oloh matei.

Dia pire-pire dumah kawan bakei handak marubuh tanan Sangumang. Salenga tara gitan kawan bakei Sangumang langa-langai bentuk tana. Ewen tarewen palus mangkariak. mantehau kulae.

“Oii… gulung..kahetoh…. item …!!!” kuan tambakas bakei te. “Narai nah..???” kuan kawan bakei je beken misek. “Item…… kanih..!!” “Akaiiiiiiii….akayahhhh…. “lalehan kapasi-pasie je Sangumang kau matei pajok tunggul rombak parae..!!” Kuan kawan bakei dere-derep.

“Narai itung itah toh dengan hantun Sangumang toh?” kuan tengah kawan bakei… “Has, keleh itah mimbit hantun Sangumang kau akan lewu human itah kanih. itah manampa tabala, kangkurung akae, pasi ampie.” Kuan tengahe.

Ye kawan bakei te meton Sangumang. Sangumang benyem dia gue-guet. Sana sampai human bakei hung tarok kayu kanih. Kawan bakei manampunan kare amas, palus manampa ije kakangkurung. Genep kungan bakei te uras bagawi batukang manampa kangkurung amas akan Sangumang. Sasadang kagantung andau kangkurung amas te jari tatampa, palus kawan bakei manamean (hantun) Sangumang akan kangkurung amas. Limbah te ewen matep kangkurung amas te, balalu mimbite haluli akan bentok tana. Andau jari nampara kaput. kawan bakei buli akan bentuk himba. Buli akan lewu human ewen.

Indu Sangumang pehe atei, awi Sangumang palus hindai buli-buli. “Narai mawi anakku toh je dia buli-buli, andau jari halemei, bahut ie gulung buli.” Kuan atei indu Sangumang. Indu Sangumang balua bara pasah mananjung mangumbang tana, sambil oi…oii… mantehau anake Sangumang. Ampin asi, Sangumang mahining auh tukiuw tuntang auh ledap tanjung indue, palus ie mangkariak, mantehau indu sambil manegah kakangkurung. Oii… umaiii… hetoh aku, aku mel;ai huang kangkurung toh.!” Indu Sangumang nampaliau mahining auh te, kili-kilik indu Sangumang tara gitae kangkurung amas bentuk tana. Sana ie mukei kangkurung te, ie manampayah anake Sangumang aton melai huang kangkurung te. Indu Sangumang hanjak awi anake magun belom barigas. Limbah te ewen ndue meton kangkurung amas akan pasah ewen. Ye Sangumang manyarita pahurui paretei sampai ie aton melai huang kangkurung amas te.

Hung hanjewu andau tara hining oloh lewu, basa Sangumang kanuahan kangkurung amas. Maharaja ewen ndue Langgir tulak kea handak manampayah kangkurung amas te. Uras oloh lewu Hengan tuntang hanjak, ampin rajaki tuah Sangumang ewen ndue indue. Limbah te oloh lewu uras buli, batisa maharaja dengan sawae Langgir je batahan.

“Anu… akenku Sangumang, kilen auh pahurui-pareteie, ikau tau dinun kangkurung amas toh?” Kuan maharaja misek Sangumang. “Hakayah ama… bakahawe-hawen amon aku manyarita akam.” tumbah Sangumang. “Dia en ih aken, narai je mawi ikau mahamen?!” Hung hetoh baya ikei kue minam ih tuntang indum je puna katawan. “ Kuan maharaja. “Dia ama… dia bakae aku mander akam, nantumba angat, puna marapus toto, awi te bakulas aku nyarita akam ma.!”

“Ela kute, aken, nya-nyamah ih, ngesah akan mamam toh.! Ayau aku tau dinun rajaki kilau ikau. Kuan maharaja asi-asi baue.

Kajaria Sangumang manyarita kea bara sulak tamparae tanan ewen ndue indu je nyarang kawan bakei. “Kilau toh kesahe ma. “Parai kue umai toh, puna bahalap, haranan kahalap sampai kamean kawan bakei ewau parei je mangat te. Genep andau aku maharak kawan bakei, dia kalayan sinde. Sampai kajaria aku dinun ije akal, manampa ije buwu, palus manenan buwu te, dinun ije kungan laok behau. Laok behau te nameangku intu rombak para, palus aku menter bentok tana. Ye bakei mimbit aku akan parak kayu, palus manampa kangkurung akangku.”

Hindai lepah kesah Sangumang palus netek maharaja “Sukup!!” sukup aken tawangku jari kesah kau, jewu aku manampa buwu.” Palus harikas buli maharaja dengan Langgir akan istana ewen. Sana sampai humae maharaja palus manampa buwu, ije ale-alem, sempak sawah tuntung kea buwu te.

Sana andau sawah maharaja tulak akan sungei saran tanan Sangumang, dia pire-pire dinun ije kungan laok baung. Gulung kea maharaja manduan laok baung te palus ie hadari akan bentok tana. Nameae laok baung te intu rombang parae, palus ie menter bentuk tana. Dia pire katahie limbah te dumah kea kawan bakei. Sampet tajongon kawan bakei manampayah tege tinai oloh langa-langai bentuk tana.

“Akaiiiiii….. narai tinai je mawi olon kalunen toh, male Sangumang matei pajok tunggul parae, Toh maharaja tinai je matei pajok tunggul. “Jetoh dia kalaluen kapehee tunggul hayak dengan kare parukate. (awi pantik dengan gumi baung te kila-kilau parukat kayu tampayah bakei). “Akaiiii… kapasi-pasie… !” kuan kawan bakei dere-derep.

Ye kawan bakei metun hantun maharaja akan huma lewun ewen. Metoh kawan bakei mimbit maharaja mandai akan hunjun tarok kayu, maharaja mangalit matae manyelek narai je awi kawan bakei te. Tara gitan maharaja iye melai hunjun kayu gantung, palus ie mangkarieng, mikeh marawan, sambil ie hamauh “Babuahhhh….. manjatu karehhhhh..!! Kuan maharaja mangkariak.

Narai taluh ati kawan bakei tarewen salenga hantun maharaja tau bapander. Uras kawan bakei malekak lengee…… “Dummm!!! auh maharaja manjatu akan ngiwa, takana baner kayu. Karenga dia nahepus maharaja. Marak rukang ruat maharaja mihir arepe buli awi bapelek kahange buah baner kayu. Kajaria sampai kea ie hung humae.

Hining awi Sangumang maharaja manjatu bara tarok kayu awi kawan bakei. Ye, Sangumang dumah maja akan eka maharaja. Kua : “Lalehan taloh marapus ikau nah ama ku maharaja, karenga puna toto matei ikau manjatu awi kawan bakei.!” Yete aken taloh marapus aku.! kuan maharaja.

Terai, ma… dia balang kea aku manarung ikau. “Amaku maharaja manjatu bara tarok kayu awi kawan bakei awi manggau kangkurung amas.” Kuan Sangumang. “Ela aken … ela…” kuan maharaja.

Dia balang kea ma.. aku manarung ikau. Uju gantang bahataku behas akan ngawa, uju gantang bahataku behas akan ngaju, bapelek tekenku inuntungku, bakiwak beseiku inambingku, narungku ikau ma, dia baka balang kea….!!” kuan Sangumang.

“Ela….ela aken.. kareh aku nenga akam bawi jahawen.!” kuan maharaja.

“Akan naraiku, ma...!” Akan sawangku lalau kakaree.! Akan jipenku, ewen te betauku..!”

“Ela aken, kareh aku manenga akam Putir Busu..!” “He, apa kuan Putir Busu, palus aku ih ekae..”

“Tutu nah ma..?” kuan Sangumang. “Tutu kuan maharaja asal ikau ela manarung aku mamam toh.”

Yoh ih amon kute kanahuang ama.” kuan Sangumang.

Narai taluh ati Hanjak ih Sangumang palus kawin dengan Putir Busu je eka kahuange.

PETEH PENYANG :
1. Je arae bakei puna aluh kanampie kapintare, tatap bakei kea. Bakei buli bakei.
2. Keleh pintar tuntang harati kilau Sangumang. Batukei gawi tuntang sabar, bahasil rajaki.
3. Ela kilau maharaja je mipen ramun panatau oloh palus maniruk taluh je dia bahalap.
4. Ela manetek pander sarita oloh, awi tau itah dia katawan kajariae sarita te (ela sok katawan)
5.Oloh je bakuhu tuntang dia sabar kinjap mandinu kapehe.

Kamis, 02 Mei 2013

Palui Tulak Sakula


KESAH PALUI TULAK SAKULA

Hung nyelo sakuyan ......... Palui namuei akan lewun maharaja handak manuntung sakulae. Hung lewun maharaja te Palui manampayah karamin lewu je dia kalaluen. Hung lewu te oloh dia ati maneweng kayu akan indu jual baya akan hapan bewei. Hung hete oloh puna bakabun toto2 mimbul sepsimpan kare sayur - bua akan kinan, mimbul kare batang kayu je tau ingguna akan kamiar oloh lewu hai te. Uras oloh lewu belum mangat awi maharaja maatuh samandiai paris bahalap. Handak mamangun huma uras tege sadia ramo je tau ingguna. Hanadak malan uras injamin awi kare mantir pamalan. Kawan anak tabela je sakula uras mandinu ajar je sama. Dia ati istilah ujian nasi-uduk, nasi-onal....... uras sakula puna jari iatuh bujur-buah bahalap toto.

Jaton ati oloh mangabeken anak oloh susah dengan oloh tatau, uras mandinu ajar je sama. Akan anak je dia lalau pintar mandinu perhatian je labien uka dia balihi bara kulae. Manampayah kilau te Palui puna hanjak toto. Aloh ie bara lewu kurik bara anak oloh je asi-asi mahin mandinu sakula kilau oloh beken kea. Hung atei Palui tara itunge "jaka hung lewuku kanih camtoh... dia usah aku kejau sakula."

Singkat kesah. Palui tamat sakula. Ie buli akan lewu humae je kejau toto te. Sana jari sampai lewu humae Palui tarwen, awi are toto ampin taluh je hubah hung lewu te. Hubah dia je sasar bahalap, malenkan sarar dia baramana.

Palui pehe atei manampayah ampin narai je mawi oloh lewu humae sasar asi-asi pambelome haranan karusak je iawi oloh luar. Oloh lewu dia tau maneweng kayu hapa manukan apui, hapa mampendeng pasah - humae; dia tau malan manana kilau huran. Uras ingahana awi jaton ijin auhe. Oloh lewu sasar belum susah. Mangau panduk apui mahin taka-takau. Oloh luar rami bagawi belum tatau sanang, oloh lewu baya munduk manure sambil mamangkit tunjuke manampayah oloh berkuasa melai petak danome.

Sampai kea tanding tampengan oloh bakas huran kilau auh :
"Tempon kajang bisa puat;
Tempon Petak manana sare;
Tempon uyah batawah belai;
Tempon kayu hapasah batu;
Tempon beje habalut balasan" ;
Tempon dahuyan dia keme luneke"

Uras oloh beken keme anis-enyak, arep maleket nyama awi gita.

Lalehan kea kapasi itah lewu toh..... Palui marima taloh handiai amon kilau toh halajur tau lepah nihau utus itah batang petak. Palui mamakat oloh lewu : "Has itah ela benyem, ayu cangkal bagawi, ela laya... ela manalua taluh handiai, itah umba bajuang akan mampamiar lewu-human itah toh.